Tymczasowe aresztowanie w sprawach karnych skarbowych

Przestępstwa skarbowe, choć z pozoru pozostające na uboczu zainteresowania opinii publicznej, stanowią istotne zagrożenie dla interesu finansowego państwa. Ich charakter opiera się często na naruszeniu obowiązków podatkowych i celnych. Skala przestępstw może obejmować zarówno niewielkie uchybienia, jak i poważne naruszenia skutkujące znacznymi stratami budżetowymi. Odpowiedzialność karna skarbowa łączy elementy prawa karnego i finansowego, a środki zapobiegawcze, w tym tymczasowe aresztowanie, także w tych sprawach stanowią narzędzie w rękach organów ścigania i sądu.
Zastosowanie tymczasowego aresztowania w sprawach o przestępstwa skarbowe budzi jednak istotne wątpliwości praktyczne i teoretyczne. Z jednej strony, środek ten ma za zadanie zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania, w tym zapobieżenie matactwu czy ucieczce podejrzanego. Z drugiej strony, musi on być stosowany w sposób proporcjonalny i ostateczny. Szczególnie wobec przestępstw, które w istocie mogą nie wiązać się z bezpośrednim zagrożeniem dla życia lub zdrowia innych osób. Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie podstaw prawnych, uwarunkowań praktycznych oraz trendów orzeczniczych w zakresie stosowania tymczasowego aresztowania w sprawach karnych skarbowych.

PRZESTĘPSTWA SKARBOWE – CHARAKTERYSTYKA

Przestępstwa skarbowe, uregulowane w Kodeksie karnym skarbowym, dotyczą szerokiego katalogu czynów naruszających obowiązki podatkowe, celne oraz dewizowe. Są one często popełniane w ramach prowadzenia działalności gospodarczej i mogą obejmować zarówno wykroczenia skarbowe, jak i poważniejsze przestępstwa. W tym te związane z wyłudzeniami podatkowymi czy ukrywaniem dochodów.

Kluczową cechą tych czynów jest ich specyfika ekonomiczna – nie są one ukierunkowane na dobro osobiste, lecz na interesy Skarbu Państwa i systemu finansów publicznych. Jak wskazuje się w literaturze, art. 114 § 1 k.k.s. jest uzupełnieniem art. 2 § 1 k.k., wskazującego cel procesu. Uzupełnienie z k.k.s. nadmienia, że celem procesu karnego skarbowego jest zagwarantowanie wyrównania uszczerbku finansowego Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu, spowodowanego czynem zabronionym¹.

Wykrywalność przestępstw skarbowych zależy w dużej mierze od efektywności organów podatkowych i służb specjalizujących się w analizie dokumentacji księgowej oraz przepływów finansowych. Część z tych przestępstw może być popełniona w sposób niejawny, z wykorzystaniem złożonych mechanizmów prawno-księgowych. Takie działanie utrudnia szybkie i jednoznaczne ich wykrycie.

STOSOWANIE ŚRODKÓW ZAPOBIEGAWCZYCH

Zgodnie z art. 249 § 1 k.p.k., środki zapobiegawcze – w tym tymczasowe aresztowanie – mogą być stosowane w razie istnienia uzasadnionej obawy, że oskarżony:

• ukryje się,
• będzie utrudniał postępowanie poprzez np. nakłanianie świadków do składania fałszywych zeznań (tzw. obawa matactwa procesowego),
• będzie kontynuował działalność przestępczą.

To ostatnie kryterium ma szczególne znaczenie w kontekście przestępstw skarbowych. Zwłaszcza, że organy często podejmują podejrzenie, jakoby działalność gospodarcza prowadzona przez podejrzanego była w rzeczywistości zorganizowaną działalnością przestępczą o charakterze ciągłym.

Środki zapobiegawcze mogą mieć charakter zarówno nieizolacyjny (poręczenie majątkowe, dozór policji, zakaz opuszczania kraju) jak i izolacyjny (tymczasowe aresztowanie).

Wybór środka musi uwzględniać m.in. charakter zarzucanego czynu, jego ciężar gatunkowy, dotychczasowy przebieg postępowania oraz ryzyko mataczenia, ucieczki czy ukrywania się podejrzanego. W praktyce środki zapobiegawcze są stosowane nie tylko w przypadku realnego zagrożenia dla toczącego się postępowania, ale także jako forma presji procesowej, co bywa przedmiotem krytyki ze strony doktryny i obrońców praw człowieka.

STOSOWANIE TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA W SPRAWACH KARNYCH SKARBOWYCH

Kodeks karny skarbowy nie reguluje odrębnie stosowania tymczasowego aresztowania. Zgodnie z art. 133 § 1 k.k.s, w postępowaniu karnym skarbowym stosuje się odpowiednio regulacje z k.p.k. chyba że przepisy stanowią inaczej.

Choć przepisy te mają zastosowanie także w sprawach o przestępstwa skarbowe, to ich specyfika – w szczególności niższy stopień zagrożenia karą oraz częsty brak przemocy czy bezpośredniego zagrożenia dla porządku publicznego – wymaga szczególnej ostrożności przy sięganiu po środki izolacyjne. Tymczasowe aresztowanie powinno być stosowane jedynie w sytuacjach, gdy inne, mniej dolegliwe środki zapobiegawcze okażą się niewystarczające.

W praktyce organy ścigania uzasadniają wnioski o aresztowanie obawą matactwa. Zwłaszcza, gdy podejrzany posiada dostęp do dokumentacji księgowej lub kontaktów zawodowych, które mogłyby zostać wykorzystane do wpływania na świadków lub ukrywania dowodów. Należy jednak pamiętać, że – jak wielokrotnie wskazywały sądy – abstrakcyjna możliwość utrudniania postępowania nie może być wystarczającą podstawą do pozbawienia jednostki wolności. Każdy przypadek powinien być oceniany indywidualnie, z uwzględnieniem charakteru czynu, postawy procesowej podejrzanego oraz jego rzeczywistego wpływu na dalszy bieg sprawy.

Statystyki przedstawione w Raporcie Court Watch jednoznacznie wskazują, że praktyka stosowania tymczasowego aresztowania wciąż pozostawia wiele do życzenia. W latach 2017-2021 aż 91,5% wniosków prokuratorów z Wydziałów ds. przestępczości gospodarczej i finansowo-skarbowej Prokuratur Regionalnych zostało uwzględnionych.

Wśród informacji zawartych w Raporcie istotne jest też to, że pierwszą dziesiątkę przestępstw, w związku z których popełnieniem zastosowano tymczasowe aresztowanie, zamyka naruszenie procedury rachunkowej (art. 62 k.k.s.). Wnioski dotyczące tego przestępstwa stanowiły niemal 3% wszystkich złożonych wniosków o zastosowanie tymczasowego aresztowania.

SPECYFIKA POSTĘPOWANIA W SPRAWACH KARNYCH SKARBOWYCH

Postępowanie karne skarbowe cechuje się kilkoma istotnymi odrębnościami – zarówno na etapie przygotowawczym, jak i sądowym. Dochodzenia i śledztwa są prowadzone często z udziałem wyspecjalizowanych jednostek Krajowej Administracji Skarbowej oraz prokuratury. Postępowania te bywają wielowątkowe, a materiał dowodowy jest rozbudowany i ma charakter głównie księgowy lub dokumentacyjny. Często bywa to pretekstem do uzasadniania potrzeby zabezpieczenia dowodów poprzez izolację podejrzanego.

Organy ścigania mogą wskazywać na konieczność zapobieżenia ingerencji w dokumentację księgową lub wpływaniu na współpracowników i pracowników. Szczególnie w sytuacjach, gdy podejrzany nadal zarządza przedsiębiorstwem. W praktyce jednak zdarza się, że środek ten jest stosowany rutynowo. W tym w sprawach, w których podejrzany współpracuje z organami, nie utrudnia postępowania, nie ma realnych możliwości modyfikowania materiału dowodowego.

Dodatkową trudnością w postępowaniach karnoskarbowych jest ich ścisłe powiązanie z równolegle prowadzonymi postępowaniami podatkowymi lub kontrolnymi. Niejednokrotnie informacje i ustalenia z jednego trybu są wykorzystywane w drugim. Skutkuje to przedłużaniem tymczasowego aresztowania w oczekiwaniu na opinie biegłych rewidentów lub analizy specjalistów z zakresu rachunkowości. Tego rodzaju praktyki – choć formalnie mieszczą się w granicach postępowania przygotowawczego – mogą prowadzić do nadmiernego i nieuzasadnionego przedłużania izolacji podejrzanego. Bez wykazania rzeczywistej potrzeby dla zabezpieczenia prawidłowego toku sprawy.

TENDENCJE W ORZECZNICTWIE I REKOMENDACJE DLA PRAKTYKI

Orzecznictwo sądowe dotyczące stosowania tymczasowego aresztowania w sprawach karnych skarbowych wykazuje zróżnicowane podejście.

Z jednej strony sądy – zwłaszcza w dużych ośrodkach miejskich – coraz częściej podchodzą krytycznie do wniosków o areszt i żądają przedstawienia realnych dowodów na istnienie przesłanek procesowych.

Z drugiej jednak strony, w sprawach o większej skali (np. zorganizowane grupy przestępcze wyłudzające VAT) sądy godzą się na zastosowanie aresztu z powołaniem się na konieczność zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania i wagę interesu publicznego.

Warto zwrócić uwagę na konieczność proporcjonalnego stosowania tego środka oraz jego ocenę w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.  Czas trwania izolacji, który – w sprawach o przestępstwa skarbowe, często wymagających żmudnego postępowania dowodowego – bywa przedłużany, może prowadzić do naruszenia standardów wynikających z art. 5 ust. 3 EKPC.

PODSUMOWANIE

Stosowanie tymczasowego aresztowania w sprawach karnych skarbowych powinno uwzględniać wyjątkowy charakter tego środka oraz specyfikę przestępstw o charakterze fiskalnym. Choć niektóre sprawy wymagają izolacji podejrzanego ze względu na obiektywne przesłanki, nie można tracić z pola widzenia zasady proporcjonalności i konieczności.

Organ stosujący areszt musi wykazać, że inna, mniej dolegliwa forma zabezpieczenia nie jest wystarczająca. Równocześnie konieczne jest dalsze ujednolicanie praktyki orzeczniczej oraz monitorowanie przypadków nadużywania tego środka. Zwłaszcza w kontekście przewlekłych postępowań opartych na analizach księgowych.

W świetle wartości konstytucyjnych, takich jak wolność osobista i domniemanie niewinności, tymczasowe aresztowanie w sprawach skarbowych powinno pozostać środkiem absolutnie wyjątkowym.

For English summary click here.

1. A. Soja [w:] J. Błachut, G. Keler, A. Soja, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2024, art. 114 ↩︎